Cezeri Nedir

Cezeri Nedir

otomatik aletleri ilk defa yapan Müslüman Türk alimi. ismi, Bediuzzaman Ebül-izz bin ismail bin Rezzaz el-Cezeridir. Dicle ile Fırat arasında bulunan Cezire Cizre bölgesinde doğduğu için Cezeri diye meşhür oldu. Doğum ve vefat tarihleri kesin bilinmemekle beraber 1136 H. 531-1206 H. 603 seneleri arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Artuklu Türklerindendir

Doğu Anadoluda islam medeniyetinin ileri olduğu, ilim ve imar işlerinin yürütüldüğü Artukoğulları Sarayında ilmi çalışmalar yapan Cezeri, haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmi olan sibernetiğin ilk kurucusudur. insanlarda ve makinalarda bilgi alış verişi, bunların kontrolü ve denge durumu sibernetiğin esas konusudur. Bu ilmin gelişmesiyle elektronik beyinler ve otomasyon denilen sistemler ortaya çıktı. Bu bakımdan Cezeri, yaptığı mekanik makinalarla bu ilmin temelini atmıştır. O, sadece otomatik aletleri yapmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge

kurmayı da başarmıştır. Sekiz asır sonra ingiliz nöroloji profesörü Dr. Ross Ashby ancak 1951 senesinde üstün denge durumunu ortaya koymuştur. Fransızlar, sibernetiğin Descartes 1596-1650 ve Pascalla 1623-1662, Almanlar Leibnizle 1646-1716, ingilizler ise Roger Baconla 1214-1292 başladığını söylerlerse de gerçekte otomatik aletler yapıp işleten Cezeri sibernetik ve elektronik sistemin temelini atan büyük alimdir.

Cezeri, bir robot yaparak Artuklu hükümdarı Mahmud bin Mehmede takdim etti. Robot, otomatik olarak hareket ediyor ve kendi kendine bazı hareketler yapıyordu. Bunu gören Sultan hayretler içinde kaldı ve takdirlerini belirterek, emeğinin karşılığını göreceğini söyleyerek yaptıklarını ve buluşlarını bir kitap halinde yazmasını emretti. Cezeri bu emir üzerine, kendisini ilim dünyasında meşhür eden

Kitab-ül-Cami Beyn-el-ilmi vel-Amel-in-Nafi fi Sınaat-il-Hiyel kitabını yazdı. Cezerinin Kitab-ül-Hiyel adı da verilen meşhûr eseri altı bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde su saati, kadranlı su saatinin, saat-i müsteviye ve saat-i zamaniye olarak nasıl yapılacağı

hakkında on şekil ikinci bölümde çeşitli kapların yapılışı hakkında on şekil üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler hakkında on şekil beşinci bölümde derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında beşşekil altıncı bölümde birbirine benzemeyen muhtelif makinaların yapılışı hakkında beşşekil bulunur.

Cezeri, eserde yer alan bütün şekilleri bizzat çizmiş, renklendirmiş ve yaldızlamıştır. Eseri incelendiğinde, yaptığı makinalar, kendi kendine öten tavus kuşları, otomatik saatler, robot filler, ele su döken robot insanlar, Cezerinin, ne büyük bir su mühendisi olduğunu ortaya koymaktadır.

Cezerinin saatleri çalıştırma sistemi, genelde aynı mil üzerindeki bir göstergeyle üstünden, ucuna ağırlık asılı bir kayış geçen kasnak biçiminde idi. Ağırlığın düşüş hızı, yüzen bir cisimle kontrol edilmektedir.Yüzen cisim, kayışın öbür ucuna bağlanmakta ve içinde bulunduğu kap, ağır ağır

boşaltılmaktadır. Bazı zamanlarda, devrilebilen bir kova otomatik olarak dolmakta ve devrilince bir mandalı iterek, dişlinin bir diş ilerlemesini sağlamaktadır. Yaptığı makinalar, mandal dişli, planga ve kaldıraçlardan meydana gelmektedir. Bu sisteminde görüldüğü gibi günümüzde motorlu araçlarda kullanılan krank milini ilk defa Cezeri kullanmıştır.

Cezeri, kitabında on değişik saatin nasıl yapıldığını anlatmaktadır. Bunlardan birisi tavuskuşu saatidir. Saatin cephesi 420 cm yüksekliğindedir ve üç diş içerisinde anne, baba ve yavru tavuskuşları vardır. Her yarım saatte bir, sabit seviyeli bir kaptan akan su, eksantrik yataklanmış kayık şeklindeki kaba dolmakta, kab dolunca, devrilmekte, akan su bir çarkı döndürerek alttaki tavuskuşu da dönmekte,

yavrular kavga etmekte, üstteki anne tavuskuşu ise 180° geri dönerek eski yerine gelmekte, kap tekrar dolmaya başlayınca kabın içerisindeki şamandra yükselerek, anne tavuskuşunu yavaş yavaş döndürerek gagası ile dakikaları göstermesini sağlamaktadır. Bu olay her yarım saatte bir tekrarlanmakta ve cephedeki on deliğin yarısı açılarak yarım saatin geçtiği gösterilmektedir. Bu saat 1/2 ölçeğinde istanbul Teknik Üniversitesinde yapılmış ve çalıştırılmıştır.

Fil saati adını verdiği aletinin tertibatı daha karışıktır. Burada da benzer tertibatı ile yarım saatte bir ejderhanın ağzına bir top düşmekte, filin üzerinde oturan adam kazma ile file vurmakta, elindeki sopa ile de saati göstermektedir. Benzer tertibat balıklı adam diye isimlendirilen robotta da yapılmıştır. Robot, elinde tuttuğu balıkla bardağı karşısındakine sunmaktadır. Hacamat yani kan

aldırırken alınan kanın mikdarını ölçmek için kullanılan alette ise, şamandralar yardımıyla alınan kanın mikdarı ölçülmekte, üst taraftaki sekreter, elindeki çubukla kanın hacmini göstermektedir. Bütün bunlar Cezerinin ilim tarihindeki yerini, batılılardan çok önceleri ilmin doğuda ne kadar geliştiğini ve batıyı aydınlattığını göstermektedir.

Eserin, müellifin hattı ile olan nüshası elde değildir. Ancak beşi memleketimizde bulunmak üzere dünyada bilinen on beş nüshası vardır.Memleketimizde bulunanlardan dördü Topkapı, biri de Süleymaniye Kütüphanesindedir. Arapça yazılan eser, Ahmed el-Hasan tarafından çeşitli yazmalarıyla karşılaştırılarak, yayınlandı.

Cezerinin bu meşhûr eseri 1974 senesinde Al-Jazaris Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices adıyla Donald R. Hill tarafından ingilizceye tercüme edildi. Eserde tarif ettiği makinalardan birkaç tanesi Wiedmann tarafından yapıldı ve başarıyla çalıştırıldı.

Cezerinin kitabı 20. asrın başından itibaren batıda büyük alaka gördü. Bilhassa Prof. Wiedmann bu eseri inceleyerek Almancaya çevirmiştir. Prof. Wiedmann On dokuzuncu asra kadar yazılan teknik eserler arasında, astronomiye ait olanlar hesaba katılmazsa, Cezerinin bu eseri en önemli ve en yüksek seviyede olanıdır. demektedir.

Cezerinin kitabının ingilizce tercümesine bir önsöz yazan meşhur bilim tarihçisi Prof. White Jr. önsözün bir yerinde Batılı bilginler konik sübabların ilk defa Leonardonun çizimlerinde görüldüğünü öğretirler. Halbuki Cezerinin resimlerinde de bunlar gözükmektedir. Bunun gibi segmant dişlileri de, ilk defa açıkça Cezerinin eserlerinde görülmektedir

Batıda ise bunlar, Giovanni Dondinin 1364 senesinde bitirdiği astronomik saat ile 1501 senesinde büyük fen mühendisi Francescio Giorgionun eserlerinde ortaya çıkmış ve genel Avrupa dizayn literatürüne girmiştir. demekte ve birçok tertibatın Leonardo ve diğerlerinden çok önce Cezeri tarafından yapıldığını açıklamaktadır